Strach - czym jest, przyczyny, objawy. Jak walczyć ze strachem?

Strach to najwcześniej pojawiająca się emocja, zwana emocją pierwotną, naturalną reakcją na zagrożenie. Pojawia się wtedy, gdy jesteśmy w niebezpieczeństwie, jest sygnałem do ucieczki lub walki. Podobną emocją jest lęk, który również pojawia się w sytuacji zagrożenia. Warto dowiedzieć się, czym jest strach, a czym lęk, jak je rozróżnić oraz czy i jak z nimi walczyć.

Strach jako emocja - przyczyny strachu

Strach jest jedną z emocji pierwotnych, pojawiających się najwcześniej u istot żywych, nie tylko ludzi! Strach odczuwamy my ale i wiele zwierząt, w tym psy, koty, gryzonie, a nawet drapieżniki! Dlaczego się boimy? Strach jest emocją związaną z przetrwaniem - odczuwamy go, aby dbać o swoje zdrowie i życie. Pojawia się on bowiem, gdy jedno lub oba są zagrożone.

Reakcje na strach

Gdy pojawi się strach, możemy zareagować dwojako.

• Pierwszym rodzajem reakcji jest ucieczka, czyli taki mechanizm obrony siebie, który polega na unikaniu sytuacji zagrażających. Wycofujemy się lub jawnie uciekamy: tak postępuje wiele zwierząt ale i ludzi;
• Drugim sposobem jest walka, czyli aktywna walka z tym, co nam zagraża. Jest to metoda trudniejsza, ale nierzadko o wiele bardziej efektywna. Pokonujemy bowiem to, co jest dla nas niebezpieczne i już nam to nie zagraża.

Kto lubi się bać?

Warto wspomnieć, że wiele osób naprawdę… lubi się bać. Chętnie ogląda bowiem straszne filmy, wyszukuje takie, które są naprawdę straszne i trzymają w napięciu. Dodatkowo, w parkach rozrywki czynne są gabinety strachu, a najsłynniejszym świętem tej emocji jest amerykańskie Halloween, gdy wszyscy przebierają się za straszne postaci i… bawią! Zabawna maskarada ma odstraszać złe duchy, gdyż święto przypada w wigilię Dnia Wszystkich Świętych.

Jak objawia się strach?

Strach ma wielkie oczy: tak mówi znane powiedzenie. Jak naprawdę wygląda strach, to znaczy: jak się objawia? Reakcje są bardzo różnorodne, podzielić je można na reakcje fizjologiczne (płynące z ciała), psychologiczne, czyli emocjonalne oraz reakcje związane z zachowaniem.

1. Fizjologiczne objawy strachu

• Bóle i zawroty głowy, trudności z utrzymaniem równowagi;
• Ataki duszności, kołatanie serca;
• Nadmierna potliwość, trzęsące się ręce, dygotanie całego ciała;
• Może pojawić się gorączka;
• Trudności z mówieniem: jąkanie się, mowa bełkotliwa;
• Objawy ze strony układu pokarmowego: bóle brzucha, nudności, biegunka, niekontrolowane oddanie moczu, niekontrolowane wypróżnianie.

2. Psychologiczne objawy strachu

• Problemy ze snem: trudności z zasypianiem, nocne wybudzanie, koszmary senne;
• Problemy z apetytem: brak lub nadmierny apetyt;
• Silny lęk, niepokój o siebie, swoje zdrowie i życie (lub innych);
• Natrętne myśli, np. że coś się nam stanie;
• Drażliwość, wybuchowość;
• Trudności ze skoncentrowaniem się, skupieniem uwagi.

3. Zachowania, wynikające ze strachu

• Płacz, krzyk;
• Zasłanianie się rękoma, np. oczu, twarzy;
• Wycofywanie się z rozmowy, sytuacji społecznej;
• Jawna ucieczka.

Pamiętajmy, że silny strach może nasilać objawy wielu chorób, w tym alergii, astmy oskrzelowej ale i zaburzeń psychicznych, w tym nerwic czy depresji.

Strach a lęk - jak jest między nimi różnica?

Wiele osób zamiennie stosuje pojęcia strachu i lęku. Z psychologicznego punktu widzenia nie jest to rozumowanie poprawne. Strach jest emocją pierwotną, związaną z przetrwaniem, naturalną i pojawiającą się zawsze wtedy, gdy coś nam grozi. Na pojawienie się strachu nie mamy wpływu, jest od nas niezależny. Przykładem strachu jest np. napięcie, odczuwane przed skokiem ze spadochronem: boimy się o swoje zdrowie i życie. Z kolei lęk jest emocją, związaną z naszymi wewnętrznymi odczuciami. Nie ma w tym przypadku realnego zagrożenia zdrowia i życia, ale czujemy napięcie, ponieważ wydaje się nam, że coś może nam zagrażać, np. czujemy lęk przed spotkaniem z kimś czy lęk przed porodem.

Strach więc jest emocją pierwotną, wrodzoną, związaną z naszym przetrwaniem. Pojawia się naturalnie w sytuacjach zagrożenia i jest nam potrzebny. Strach (jako emocja) nie jest oznaką nieprawidłowości. Nieco inaczej kwestia wygląda w przypadku lęku.

Lęk i zaburzenia lękowe

W psychologii wyróżnia się dwa stany: normę i patologię, czyli nieprawidłowość. Lęk może przyjmować obie te formy. Gdy pojawia się w sytuacji, gdy faktycznie coś nam zagraża, np. jedziemy drogą nad stromym zboczem, zbliża się do nas groźny pies lub czujemy lęk przed skomplikowaną operacją - wtedy mówimy o normie. Odczuwamy nieprzyjemne uczucie wewnętrznego niepokoju, związanego z poczuciem zagrożenia. Jeśli jednak lęk pojawia się często i nie dotyczy realnego zagrożenia (np. obawiamy się innych ludzi, wyjścia z domu) oraz utrudnia nam normalne funkcjonowanie, to mówimy wtedy o lęku patologicznym. Taki lęk jest osiowym, czyli podstawowych objawem zaburzeń lękowych. Tworzą one jedną z najpowszechniej występujących grup schorzeń w psychologii i psychiatrii. Zaliczamy do nich fobie, nerwice (w tym nerwicę natręctw), lęk paniczny (napad paniki) oraz lęk uogólniony. Warte dowiedzieć się o nich nieco więcej.

Fobia

Jest najpowszechniej diagnozowanym zaburzeniem lękowym. Jej głównym objawem jest lęk przed konkretną osobą, przedmiotem, zjawiskiem lub sytuacją. To przedmiot fobii, który nierzadko związany jest z jej nazwą, np.:

• lęk przed pająkami to arachnofobia (z greckiego "arachne" to pająk),
• lęk przed zamkniętymi przestrzeniami to klaustrofobia (z łacińskiego "clastrum" znaczy zamknąć) itp.

Lęk pojawia się w przypadku fobii zarówno przy kontakcie z bodźcem lękowym ale i już podczas jego wyobrażenia. Pacjenci z fobią odczuwają ogromny dyskomfort w codziennym funkcjonowaniu. Fobią, która najbardziej utrudnia normalne życie jest fobia społeczna. Jej objawem jest silny lęk przed różnorodnymi sytuacjami społecznymi, np. rozmową z kimś, wychodzeniem z domu itp. Diagnozuje się również fobię szkolną, która obejmuje lęk przed chodzeniem do szkoły, może ograniczać się również do konkretnej lekcji czy sytuacji szkolnej, np.: pisania testów. Fobie leczy się farmakologicznie poprzez stosowane leków uspokajających oraz psychoterapię. Obejmuje ona spotkania indywidualne z psychologiem ale i nierzadko terapie grupową.

Nerwica

To kolejne bardzo często diagnozowane zaburzenie lękowe. Występuje najczęściej u osób miedzy 20 a 40 rokiem życia. Może pojawić się jednak już u nastolatków. Objawy obejmują:

• lęk,
• niepokój,
• problemy ze snem,
• zaburzenia pamięci,
• wybudzenia i koszmary nocne.

Specyficzną postacią nerwic jest zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (OCD), zwane dawniej nerwicą natręctw. Jej objawem jest występowaniem obsesji, czyli natrętnych myśli o charakterze lękowym (np.: że coś mi się staniem jak wyjdę w domu w innej kurtce niż zwykle; zachoruję, gdy dotknę nieumytą ręką twarzy) oraz kompulsji, które mają na celu zniwelowanie tego lęku (np.: stukam trzy razy w chodnik, aby nic mi się nie stało; myje ręce 3 razy pod rząd). Obsesje i kompulsje są zwykle bezsensowne, nie mają żadnego wytłumaczenia, ale niewykonanie tych rytuałów budzi w osobie chorej jeszcze większy lęk. OCD wymaga specjalistycznej terapii psychologicznej. Terapeuta pracuje nad lękami pacjenta oraz sposobami radzenia sobie z nimi.

Lęk paniczny

Znany również jako napad paniki to kolejne zaburzenie lękowe. Objawia się napadami silnego lęku bez wyraźnej przyczyny. Objawy są bardzo silne: może wystąpić silny ból głowy, brzucha, zawroty głowy, trudności z oddychaniem, mówieniem. Osoba w trakcie napadu może nawet stracić przytomność, zdarzają się nawet ataki padaczkowe! Zwykle jednak napad ustępuje samodzielnie i pacjent nie wymaga hospitalizacji. Niemniej jednak napady leku należy leczyć specjalistycznie, tj. uczęszczać na terapię psychologiczną. Doraźnie stosowana jest farmakoterapia, zwłaszcza w okresie nasilenia częstotliwości napadów.

Lęk uogólniony

To kolejne zaburzenia, którego głównym objawem jest lęk. W tym przypadku trwa on cały czas, niepokój towarzyszy nam bardzo często, choć nie ma ku temu wyraźnej przyczyny. Wśród przyczyn wymienia się zaburzenia w przekaźnictwie hormonów ale i zażywanie substancji psychoaktywnych. Terapia lęku obejmuje spotkania z psychologiem, w tym terapię grupową.

Jak radzić sobie ze strachem? Jak walczyć z lękiem? Kiedy do specjalisty?

O ile ze strachem nie damy rady walczyć: to nasza naturalna reakcja obronna na niebezpieczeństwo, czasami jednak jego objawy są tak silne, że utrudniają nam normalne funkcjonowanie. Warto walczyć również ze swoimi lękami. Z uwagi na podobne objawy oraz mechanizm powstawania, sposoby radzenia sobie z tymi emocjami są podobne. Poniżej kilka praktycznych porad.

Zatrzymaj się, oddychaj

Jeśli odczuwasz silny strach lub lęk: zatrzymaj się na chwilę i skup na tym, co jest najważniejsze - na swoim oddychaniu. Oddychaj świadomie, głęboko, wciągaj powietrze nosem i powoli wypuszczaj ustami. W te sposób dotlenisz organizm, szybciej się uspokoisz i zniwelujesz wiele objawów strachu i lęku, w tym uczucie duszności, trzęsące się ręce czy kołatanie serca.

Nazwij swoje emocje i ich przyczyny

Przychodzi pora na pracę na emocjach. Nazwij to, co czujesz i zastanów się, dlaczego odczuwasz tą emocję, np.:

• "Boję się tego wielkiego psa, bo może mnie ugryźć";
• "Boję się nowej pracy, ponieważ wiąże się z ogromnymi zmianami, obawiam się, że nie poradzę sobie w nowym miejscu";
• "Boję się angażować w nowy związek, ponieważ już wielokrotnie cierpiałam w miłości i trudno mi komukolwiek zaufać".

Nie rozróżniaj od razu strachu i lęku, jeśli tego nie potrafisz. Kluczem do sukcesu jest uświadomienie sobie to, co czujesz i dlaczego.

Jeśli to możliwe: usuń źródło lęku
W przypadku strachu sprawa jest prosta: chcemy jak najszybciej usunąć to, czego się boimy. Robimy to zwykle na jeden z dwóch sposobów: walczymy albo uciekamy, jak wspomniano wcześniej. W przypadku lęku postępuj tak samo: postaraj się wyeliminować jego źródło, aby uspokoić emocje.

Uspokój emocje, wycisz się i zrelaksuj
Źródło strachu lub lęku usunięte? To świetnie, teraz przychodzi czas na uspokojenie emocji, wyciszenie się i zrelaksowanie. Zrób to w sposób, który najbardziej Ci odpowiada. Może to być rozmowa z kimś bliskim, wypicie herbaty, krótki spacer, słuchanie muzyki itp.

Znajdź coś, co oswaja lęk, zmniejsza go
Zapamiętaj, co pomogło Ci się wyciszyć po sytuacji stresowej, co przyczyniło się do uspokojenia po odczuwaniu silnego strachu lub lęku. Była to rozmowa z ukochaną osobą, SMS do przyjaciółki, ulubiona piosenka? Uczyń z tego swoją broń w walce ze strachem i lękiem!

Nie zapominaj również o relaksacji. To ciekawe metody, które pozwalają radzić sobie ze stresem ale i lękiem. Poszukaj w internecie ciekawych opisów medytacji, wizualizacji czy ćwiczeń oddechowych. Stosuj relaksację na co dzień

Jeśli jednak bardzo silnie czujesz strach lub lęk, jaki odczuwasz, jest zbyt intensywny, utrudnia normalne funkcjonowanie, a powyższe sposoby walki z tymi emocjami nie przynoszą rezultatu, skontaktuj się ze specjalistą. Spotkanie z nim pomoże Ci ustalić przyczynę Twoich trudności, w tym lęku, jego charakter oraz sposoby poradzenia sobie z nim.