Dysonans poznawczy - definicja, przykłady i sposoby jego redukcji. Dysonans poznawczy w manipulacji
Czy odczuwasz wyrzuty sumienia, gdy zrobisz coś, co nie zgadza się z Twoimi przekonaniami? Jak próbujesz sobie z tym poradzić? Zaprzeczasz, zmieniasz zdanie, tłumaczysz się? Czujesz się z tym źle i robisz wszystko, aby się wybielić w oczach swoich i innych? w psychologii nazywa się to zjawisko mianem dysonansu poznawczego. Co to dokładnie jest i jak sobie z nim radzić?
Czym jest dysonans poznawczy?
Dysonansem poznawczym nazywamy nieprzyjemne napięcie, które pojawia się u nas, gdy dwa elementy poznawcze, najczęściej myśli i zachowana, nie są ze sobą zgodne, np. myślimy coś, a robimy co innego, mając przy tym typowe "wyrzuty sumienia". Dysonans należy zredukować czyli zrobić wszystko, aby zmienić swoje zachowania, myśli lub… wytłumaczyć się, aby zagłuszyć wspomniane wcześniej "wyrzuty sumienia".
Historia dysonansu poznawczego
Teoria dysonansu poznawczego ma dość długą historię, została bowiem sformułowana w 1957 roku przez Leona Festingera. Obecnie zaliczana jest ona do najważniejszych teorii w psychologii, a dokładniej w psychologii społecznej. Odgrywa ważną rolę w procesie manipulacji.
Sposoby redukowania dysonansu poznawczego
Istnieją trzy, podstawowe sposoby redukowania dysonansu, czyli radzenia sobie z napięciem, które pojawia się, gdy nasze myśli i przekonania są niezgodne ze sobą lub z naszymi działaniami. Przeanalizujmy je dla prostego przykładu: młoda kobieta chce schudnąć, a je niezdrowo.
- Zmiana jednego z elementów, które są ze sobą niezgodne, np. kobieta chce schudnąć i je niezdrowo, może więc porzucić marzenia o szczupłej figurze lub ograniczyć niezdrowe przekąski.
- Przeformułowanie znaczenia jednego z czynników, które są ze sobą niezgodne, np. kobieta porzuca cześć niezdrowych produktów, które uznaje za bardzie niezdrowe niż inne.
- Dodanie nowego elementu, który ma na zadanie zmniejszyć sprzeczność miedzy pozostałymi, np. bohaterka zaczyna uprawiać sport, je więcej warzyw (mimo jedzenia niezdrowych rzeczy) lub stosuje suplementy diety, które wspomagają odchudzanie.
Dysonans poznawczy w manipulacji
Poczucie dysonansu poznawczego bardzo często bywa wykorzystywane w manipulacji. Wiele technik manipulacyjnych opiera się bowiem na nieprzyjemnym napięciu, które jest istotą dysonansu. Poniżej opis 3 takich technik.
Stopa w drzwiach
Jeśli ktoś spełni małą prośbę, jest bardziej skłonny do spełnienia za chwilę większej, np. koleżanka pożyczyła nam kolczyki, oddaliśmy je i za chwilę prosimy ją o pożyczenie sukienki i sweterka.
Niska piłka
Bazuje na zaangażowaniu, np. dana osoba chce kupić nowoczesny sprzęt AGD, dostaje w banku niewielką pożyczkę i zjawia się po sprzęt, a tam okazuje się, że aby on poprawnie działał, musi dokupić dodatkowe wyposażenie. Zwykle robi to, ponieważ zaangażowała się w kupno sprzętu i chce doprowadzić sprawę do końca.
Drzwiami w twarz
Chcemy pożyczyć od kogoś 200 złotych, ale wiemy, że tyle nam nie pożyczy. Mówimy więc: "Pożycz mi 500 złotych", rozmówca odmawia, "Dobrze, to pożycz mi chociaż 200 zł". Zazwyczaj otrzymamy to, o co prosimy.
Dysonans poznawczy - przykłady i sposoby jego redukcji
Poniżej 10 przykładów dysonansu poznawczego, które znamy z codziennego życia wraz z opisem sposobu jego redukowania.
- Nałogowy palacz wszem i wobec obwieszcza, że nie zamierza przestać palić, a w jego rodzinie ma miejsce przepadek zachorowania na nowotwór płuc, spowodowany najprawdopodobniej paleniem papierosów. Mężczyzna uznał jednak, że z pewnością palenie nie przyczyniło się do zachorowania, a miały na to wpływ również inne czynniki, np. dana osoba dużo pracowała w zadymionych pomieszczeniach, podaje przy tym przykłady kolegów palaczy, którzy żyją w doskonałym zdrowiu.
- Młody mężczyzna deklaruje, że jest człowiekiem bardzo empatycznym i chce bezinteresownie pomagać innym, działa jako wolontariusz, pomaga starszym sąsiadkom. Gdy jednak pod supermarketem żebrak prosi go o pożyczenie drobnej kwoty, młody człowiek odmawia i tłumaczy sobie, że zapewne bezdomny potrzebował drobnej kwoty na alkohol lub wcale nie jest bezdomny i bazuje na ludzkiej wrażliwości.
- Nastolatka nie ma zbyt wielu pieniędzy, zarobiła na pomocy cioci przy opiece nad dzieckiem i wie, że powinna je odłożyć na wyjazd na wakacje, ale kupuje sukienkę na wyprzedaży. Po tym tłumaczy sobie, że na wakacjach na pewno nie bawiłaby się dobrze, a sukienka się jej przyda na wiele okazji.
- Młoda kobieta bardzo szybko znalazła pracę, wyprowadziła się z rodzinnego domu i wszędzie podkreślała, jak dobrze jest być samodzielną, chwaliła się swoją niezależnością i wyśmiewała z każdego, kto w jej wieku nadal mieszkał z rodzicami. Gdy pracodawca nie przedłużył jej umowy i nie mogła znaleźć nowego zatrudnienia, była zmuszona czasowo znów zamieszkać z rodzicami. Zaczęła tłumaczyć rodzinie i znajomym, że chce być blisko rodziców, ponieważ wie, jak istotne są dobre relacje z nimi.
- Mężczyzna przekonany jest o tym, że jest człowiekiem inteligentnym i bystrym, gdy jednak został poddany specjalistycznemu testowi na inteligencję, jego wynik pozostawiał wiele do życzenia… Badany tłumaczył się, że miał gorszy dzień, a test był źle sformułowany.
- Wzorowy uczeń doskonale przygotował się do testu, pytania go jednak zaskoczyły i dotyczyły nieco innych kwestii. Młody człowiek, aby zdać test, zmuszony był spisać niektóre odpowiedzi od kolegi, który siedział obok niego. Czuł się z tym źle, ponieważ szydził z osób, które ściągają. Po teście obwiesił więc, że pytania były nieadekwatne do zadanego materiału, a sam przed sobą przyznał, że każdy ściąga i czyni to regularnie, a jeden raz nikomu jeszcze nie zaszkodził, przynajmniej wie, jak to jest.
- Młody mężczyzna deklaruje, że brzydzi się kłamstwem i sytuacja losowa sprawiła, że sam musiał skłamać, mówiąc szefowi, że spóźnił się do pracy, ponieważ w mieście miał miejsce wypadek. Źle się z tym czuje, więc tłumaczy to sobie tym, że kłamstwo pomogło mu w nieotrzymaniu reprymendy od przełożonego.
- Młoda kobieta planuje wyjść za mąż za atrakcyjnego człowieka, zakochuje się jednak i przyjmuje zaręczyny od mężczyzny, który nie uchodzi za zbyt urodziwego. W tym wypadku zaczyna mówić wiele o jego inteligencji i utwierdza się w przekonaniu, że zaradność życiowa jest o wiele bardziej istotna jest atrakcyjność fizyczna.
- Kierownik lubi swojego nowego pracownika, ale musi go zwolnić, ponieważ firmy nie stać na przedłużenie mu umowy. Po rozmowie z pracownikiem ma ogromne wyrzuty sumienia, ale tłumaczy sobie to tym, że pracownik może wcale nie miał dobrych kompetencji, a ponieważ jest młody i dostał dobrą odprawę, na pewno poradzi sobie finansowo i szybko znajdzie nowe zatrudnienie.
- Młoda kobieta deklaruje, że bardzo kocha swojego narzeczonego i na pewno spędza całe życie razem. Niestety, ukochany ją zdradził i zerwał z nią dla związku z kochanką. Dziewczyna po otrząśnięciu się z rozpaczy zaczyna tłumaczyć sobie, że ich miłość nie była prawdziwa, a bycie z jedną osobą całe życie nie jest możliwe.
Brzmi znajomo? Każdy z nas codziennie zmaga się z uczuciem dysonansu poznawczego. Czujemy te dobrze znane nam "wyrzuty sumienia" i staramy się na wszystkie sposoby je zagłuszyć, stosując sposoby wymienione powyżej. Racjonalizujemy, tłumaczymy się, zaprzeczamy, zmieniamy zdanie… wszystko po to, aby czuć się dobrze z tym, co robimy i myślimy. Pamiętajmy, że warto mieć w życiu swoje zdanie i konsekwentnie się go trzymać. Jeśli odczuwamy niespójność, zastanówmy się, co zrobić, aby przede wszystkim pozostać wiernym sobie.