Konfabulacje w psychologii i neurologii to wspomnienia, których tak naprawdę nie ma. Są one tworzone przez samą osobę bez świadomości tego, że są fałszywe. Konfabulacje są określane jako "wspomnienia rzekome", a ich występowanie wiąże się zazwyczaj z uszkodzeniami mózgu. Ich zadaniem jest wypełnienie luk w pamięci osoby zaburzonej. Konfabulacja w psychologii zalicza do jakościowych zaburzeń pamięci.
Zaburzenia pamięci i ich podział
Zaburzenia pamięci występują, gdy pojawiają się trudności w zapamiętywaniu oraz odtwarzaniu tego, co przeżyliśmy lub zapamiętaliśmy. Autorem stworzonego w 1889 roku aktualnego do tej pory podziału zaburzeń pamięci jest Wiktor Korsakow, rosyjski neurolog i psychiatra. Podzielił on zaburzenia pamięci na ilościowe oraz jakościowe.
Zaburzenia ilościowe pamięci
Do zaburzeń ilościowych zalicza się:
- Hipermnezja - to zdolność zapamiętywania i przypominania sobie później informacji o wiele lepiej niż inni w danej grupie wiekowej;
- Hipomnezja - niewielkie utrudnienia w zakresie zapamiętywania;
- Amnezja - utrata wspomnień częściowo lub całkowicie.
Zaburzenia jakościowe pamięci
Do zaburzeń jakościowych zalicza się:
- Kryptomnezje - fałszywe zapamiętywanie informacji, np. przypisywanie sobie słów, które tak naprawdę wypowiedział ktoś inny;
- Złudzenia pamięciowe - są to zniekształcone wspomnienia;
- Konfabulacje - uzupełnianie luk w pamięci wspomnieniami zdarzeń, które nigdy się nie wydarzyły.
Konfabulacje - istota
Konfabulacja jest zaburzeniem i o tym należy bezwzględnie pamiętać. Osoba, która konfabuluje, nie zdaje sobie sprawy z tego, że jej wspomnienia nigdy nie miały miejsca. Silnie utożsamia się z tym, co mówi, zupełnie tak, jakby to były jej realne wspomnienia z przeszłości. W psychologii, psychiatrii oraz neurologii nigdy nie używa się terminu kłamcy wobec osoby, która konfabuluje. To niepoprawne myślenie, ponieważ - zgodnie z definicją psychologiczną i medyczną - kłamać można jedynie świadomie.
Przyczyny konfabulacji
Konfabulacja, jako zaburzenie lub tez jego objaw, może wystąpić na skutek uszkodzeń zlokalizowanych w mózgowiu, a dokładniej płatów czołowych oraz ciała modzelowatego. Ośrodki te odpowiedzialne są za kojarzenie oraz pamięć. Ich uszkodzenie może nastąpić na skutek urazu mechanicznego ale i choroby, np. krwotoku, zapalenia czy guza mózgu.
Konfabulacje mogą być również objawem choroby neurologicznej, np. przy otępieniach, zespole Antona (uszkodzenie płata potylicznego) czy chorobie Alzheimera oraz psychicznej, w tym schizofrenii czy zespołu Korsakowa (tego samego, który podzielił zaburzenia pamięci), występującego po spożyciu nadmiernej ilości alkoholu, tzw. otępienie alkoholowe.
Konfabulacje u dzieci i dorosłych
Konfabulacja wystąpić może u osób w różnym wieku. Tak jak u dorosłych zwykle jest oznaką zaburzenia czy choroby, tak u dziecka zazwyczaj stanowi zupełnie normalny i naturalny etap rozwoju. Nie mówimy wtedy oczywiście o konfabulacji w sensie psychiatrycznym czy neurologicznym, ale o konfabulacji rozwojowej, dziecięcej. Każdy rodzic zapewne pamięta, ile razy jego dziecko w wieku przedszkolnym (ale i nierzadko starsze!) mijało się z prawdą, choć nie miało o tym pojęcia i nieświadomie tworzyło fałszywe wspomnienia.
Co robić, gdy dziecko konfabuluje?
Każdy rodzic po przeczytaniu powyższych informacji może wpaść w panikę. Spokojnie, przede wszystkim, warto odpowiedzieć sobie na kilka pytań:
- Czy to na pewno konfabulacje? - zdarza się, że rodzice mogą pomylić konfabulacje i kłamstwo. Warto prześledzić zachowanie dziecka i zastanowić się, dlaczego jego wypowiedzi nie są prawdą? Może po prostu nie wie, jak było i dlatego mówi nieprawdę?;
- Ile lat ma dziecko? - konfabulacje są naturalne i rozwojowe u kilkulatków;
- Czego dotyczą konfabulacje? - jeśli kwestii mało istotnych, np. bohaterów bajek itp. - zwykle nie należy się nimi przejmować;
- Czy dziecko choruje na coś, co może wpływać na funkcjonowanie mózgu, np. ma stwierdzone jakieś choroby neurologiczne lub schizofrenię dziecięcą? W takim przypadku konfabulacja może być wynikiem choroby.
Jeśli z naszych obserwacji wynika, że dziecko konfabuluje z racji swojego wieku, możemy być spokojni: to zachowanie rozwojowe. Jeśli jednak pociecha jest starsza niż przedszkolak i konfabulacje mogą być objawem choroby lub uszkodzenia mózgu, warto udać się na kontrolę do neurologa oraz psychiatry celem wykluczenia wszelkich nieprawidłowości.
Konfabulacje a kłamstwa
Najbardziej oczekiwana, ale jednocześnie najtrudniejsza kwestia: jak odróżnić konfabulacje od kłamstwa? Odróżnienie konfabulacji od kłamstwa nie jest proste i może przysparzać trudności nawet doświadczonym psychologom i psychiatrom. Warto jednak stale mieć na uwadze, że konfabulacja nie jest działaniem świadomym i celowym, kłamstwo z kolei stosowane jest w jakimś celu i jest działaniem zamierzonym, w związku z tym kłamca:
- może zdradzić się zachowaniem niewerbalnym, np. nie patrzy w oczy;
- gubi się w swoich oświadczeniach;
- jego wypowiedzi się są spójne;
- często zmienia zdanie;
- przytacza inne fakty, aby wypowiedź wydawała się wiarygodna.
Z kolei osoba, która konfabuluje:
- przedstawia spójną, jasną i logiczną wizję;
- nie zdradza objawów niewerbalnych kłamania, ponieważ jest przeświadczona, że jej wizja jest prawdziwa;
- jest bardzo pewna swoich racji i potrafi je argumentować.
Każdy, nawet doświadczony terapeuta może pomylić osobę, która konfabuluje z dobrym kłamcą. Aby ich rozróżnić potrzeba zwykle więcej czasu i dokładniejszej diagnozy. Co ciekawe, wiele testów psychologicznych posiada w swojej konstrukcji trak zwaną skalą kłamstwa, która pozwala odpowiedzieć na pytanie, na ile wypowiedzi badanego są spójną i prawdziwą całością.
Diagnoza i terapia konfabulacji
Tak jak konfabulacji dziecięcych nie trzeba leczyć, ponieważ są zjawiskiem normalnym i rozwojowym, jak konfabulacje u dzieci starszych, młodzieży oraz dorosłych wymagają pogłębionej diagnostyki oraz terapii. Warto pamiętać, że same konfabulacje nie wymagają leczenia, ponieważ nie stanowią jednostki chorobowej. Są za to objawem choroby czy zaburzenia, które wymaga odpowiedniego leczenia czy terapii. W przypadku chorób mózgu oraz innych schorzeń neurologicznych wymagana jest pogłębiona diagnostyka neurologiczna oraz dobranie odpowiednich metod leczenia, czy to operacyjnych czy farmakologicznych, wspomaganych psychoterapią. W przypadku schorzeń natury psychicznej, w tym schizofrenii, stosowana jest terapia psychologiczna (indywidualna lub/i grupowa) oraz leczenie farmakologicznie, w razie potrzeby również hospitalizacja.
Pojawia się kolejne pytanie: czy konfabulacje i powodujące je schorzenia zawsze wymagają leczenia lub przynajmniej terapii? Odpowiedź jest prosta: tak, ponieważ konfabulacja jest prawie zawsze związana z uszkodzeniem mózgu lub chorobą, która może je spowodować. W tym wypadku, zwłaszcza przy schorzeniach o charakterze postępującym (jak np. choroba Alzheimera) należy jak najszybciej wdrożyć leczenie, aby zminimalizować negatywne skutki danej choroby dla pacjenta i umożliwić mu jak najlepsze funkcjonowanie.