Asocjacja, kojarzenie - uczenie asocjacyjne, warunkowanie klasyczne i sprawcze

Asocjacja to inaczej kojarzenie, czyli proces psychiczny obejmujący zestawianie ze sobą dwóch zjawisk, bodźców czy innych elementów. Terminem tym w psychologii określamy połączenie, czyli skojarzenie dwóch zjawisk w taki sposób, aby pojawienie się jednego z nich było związane z pojawieniem się drugiego, dla przykładu: widząc zielone światło wiemy, że możemy jechać dalej, czerwone sygnalizuje nam, że mamy się zatrzymać. Co daje nam wiedza o kojarzeniu i jak wiąże się z procesem uczenia (warunkowania)?

Asocjacja w psychologii występuje w wielu odsłonach, we wszystkich jest jednak związana z procesem uczenia się.

Asocjacja jako zasada mnemotechnik

Mianem mnemotechnik nazywamy metody i sposoby, ułatwiające zapamiętywanie informacji, opierają się na trzech ważnych zasadach, są to:

1. asocjacja - czyli łączenie elementów, które musimy zapamiętać na zasadzie skojarzeń oraz dodanie elementu, który będzie przywoływał dane skojarzenie. Dla przykładu: zapamiętanie numeru telefonu można sobie ułatwić poprzez przypisanie każdej z cyfr koloru czy specjalnego znaku;
2. wyobraźnia - stworzenie połączeń między poszczególnymi skojarzeniami;
3. lokalizacja - przechowywanie naszych skojarzeń i wyobrażeń w spójnym systemie, gotowym do odtworzenia.

Co jest istotne dla skuteczności mnemotechnik? Bardzo istotne jest:

• angażowanie wielu lub nawet wszystkich zmysłów;
• przesadność, np. śmieszne, karykaturalne skojarzenia czy wyobrażenia;
• stosowanie znaków i symboli dla lepszego zapamiętywania;
• układanie w kolejności, nadawanie znaczenia miejscu, stosowanie wybranych kryteriów do hierarchizowania, np. numerowanie słówek do nauczenia;
• wywoływanie pozytywnych skojarzeń, wiązanie informacji z tym, co lubimy;

Uczenie asocjacyjne jako wstęp do procesów warunkowania i modelowania

Asocjacja, jako metoda budowania skojarzeń, jest istotnym pojęciem w psychologii, zwłaszcza psychologii uczenia się. Znany jest termin uczenia asocjacyjnego, czyli polegającego na tworzeniu skojarzeń. Polega ono na tworzeniu połączeń między dwoma bodźcami. Jeden z nich jest zwykle bodźcem nam obojętnym, nie wiążą się z nim żadne emocje. Drugi bodziec jest nacechowany emocjonalnie: pozytywny (nagroda) lub negatywny (kara). Bodziec obojętny nazywany jest warunkowym, ponieważ jego pojawienie się jest uwarunkowane wystąpieniem po nim nagrody czy kary. Proces ten nazywamy jest więc warunkowaniem. Tak naprawdę zdecydowanej większości rzeczy uczymy się właśnie w ten sposób: poprzez otrzymywanie pozytywnej i negatywnej informacji zwrotnej albo dane zachowanie powtarzamy (gdy zostanie nagrodzone) albo nie (gdy spotkamy się z karą). W psychologii wyróżniamy dwa typu warunkowania: klasyczne oraz instrumentalne.

1. Warunkowanie klasyczne jako proces asocjacyjnego uczenia się

Autorem teorii warunkowania klasycznego jest rosyjski fizjolog, Iwan Pawłow. Co ciekawe, odkrył on tę prawidłowość zupełnie… przypadkowo! Jak to możliwe? Pawłow prowadził doświadczenia z udziałem psów. Miały one na celu badanie ilości śliny u psów po prezentacji konkretnych pokarmów. Po pewnym czasie badacz odkrył, że psy ślinią się nie tylko na widok jedzenia,ale i już na widok miski, która kojarzy się im z jedzeniem czy na widok osoby, która może ten pokarm przynieść. Pawłowa bardzo zaintrygowały te obserwacje i postanowił dokładniej je zbadać. Ustalił, że u psów występują dwa rodzaje reakcji:

• reakcje warunkowe (wyuczone);
• reakcje bezwarunkowe (wrodzone).

W eksperymencie Pawłowa bodźcem bezwarunkowym było pożywienie, które wywoływało reakcje bezwarunkową, czyli ślinienie się. Następnie wprowadził bodziec obojętny: dźwięk dzwonka, który następował przed podaniem pożywienia. Po pewnym czasie psy zaczęły ślinić się już na sam dźwięk dzwonka, co sprawiło, że stała się ona reakcją warunkową, a bodziec obojętny: warunkowym (warunkiem pojawienia się reakcji).

Proces asocjacji i warunkowanie klasyczne w życiu codziennym
Jak proces warunkowania klasycznego przekłada się na życie codzienne? Warto podać kilka przykładów. Pozostańmy w temacie naszych pupili: kot czeka na podanie posiłku, a właściciel wyjmuje puszkę z jedzeniem z szafki, która lekko skrzypi. Po pewnym czasie kot zaczyna przybiegać już na sam dźwięk skrzypienia szafki, co kojarzy mu się z otrzymaniem jedzenia. Przykładem może być również historia ciężarnej kobiety, która zwymiotowała po zjedzeniu konkretnego posiłku i do końca ciąży czuje mdłości już na widok tego określonego jedzenia.

2. Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)

Za "ojca" warunkowania sprawczego uważa się Frederica Skinnera, który nieco zmienił koncepcję Pawłowa. Uznał bowiem, że jego teoria nie ma racji bytu w przypadku zachowań nowych, nieznanych jednostce, np. nauka jazdy na rowerze. Skinner uznał, że pewne zachowania są nagradzane lub karane i w ten sposób powstaje pewna reakcja z naszej strony. Wyróżnił on dwa rodzaje wspomnień danego zachowania:

• wzmocnienia pozytywne - to nagroda prezentowana w celu powtarzania danego zachowania. Dla przykładu: małe dziecko bawi się zabawką, wciskając przyciski w celu uruchomienia dźwięku. Po pewnym czasie zrozumie, jakie przyciski ma dotykać, aby uruchomić ulubione melodie;
• wzmocnienia negatywne - to inaczej kara, coś niepożądanego, co również skłania nas do zmiany zachowania w określony sposób. Dla przykładu: w wielu modelach samochodów, dopóki nie zapniemy pasów pojawia się irytujący dźwięk, który motywuje nas do tego, aby zapiąć je, gdy ruszymy z miejsca.

3. Uczenie się przez naśladowanie

Kolejnym rodzajem uczenia się asocjacyjnego jest uczenie się przez naśladowanie, zwane również modelowaniem. W tym procesie uczymy się poprzez obserwowanie innych osób zwykle dla nas znaczących. Patrzymy, jak zachowują się w określonych sytuacjach i zaczynamy naśladować ich zachowanie, zwyczaje. Przez naśladownictwo uczą się zarówno ludzie, jak i zwierzęta. Zjawisko to zgłębiał Albert Bandura, który zaproponował kilka metod uczenia się przez modelowanie:

• uczenie się nowych reakcji po obserwowaniu tego, co przydarza się innym, np. kolega przewrócił się na rowerze, więc my ubieramy kask i jedziemy ostrożniej;
• uczenie się nowej zasady, którą możemy stosować w wielu innych sytuacjach, bardzo często dotyczy to metod uniwersalnych, które sprawdzają się w wielu przypadkach;
• obserwowanie modelu i modyfikowanie jego zachowania, zależnie od konsekwencji, jakie poniósł, ale i naszych aktualnych potrzeb.

Jak widać, termin asocjacji zajmuje bardzo ważne miejsce w psychologii uczenia się. Pozwala nam wyjaśnić wiele mechanizmów, które zachodzą w naszym życiu.